Rodzina dysfunkcyjna

Zazwyczaj to, co jest za nimi to, co pomaga je dookreślać to charakter — opis tych konkretnych doświadczeń oraz lub i konsekwencji czy zagrożeń z nich wynikających. W literaturze można znaleźć wiele podziałów, charakterystyk i opisów. Zbierając część z nich, o rodzinie dysfunkcyjnej mówi się, gdy: 

• W rodzinie pojawi się niewydolność lub trudności finansowe czasowe i stałe. Sytuacja finansowa wpływa na członków rodziny na wiele sposobów. Może być powodem konfliktów pomiędzy dorosłymi — stanowić źródło napięć i zmartwień. Mieć swój wkład w zaniedbaniach wobec dzieci – brak odpowiednich ubrań, ograniczony dostęp do lekarzy i leków. Doświadczenie ubóstwa finansowego, szczególnie jeśli jest trwałe, wpływa na obraz siebie, może odbijać się na kontaktach rówieśniczych oraz warunkować obraz własnych możliwości w przyszłości, może — choć nie musi — przyczynić się do “dziedziczenia biedy”. 
• Rodzina żyje w warunkach mieszkaniowych określanych jako trudne. Dzieci dla właściwego rozwoju powinny mieć swoją przestrzeń. Rodzice zaś — będąc jednocześnie parą, potrzebują przestrzeni do realizowania i zaspokajania potrzeb z tego wynikających — potrzeby bliskości — kontaktów seksualnych, które nie powinny odbywać się w obecności dzieci. Stąd im mniejsza powierzchnia, dzielona przez większą liczbę członków rodziny, tym trudniej o zabezpieczenie w niej podstawowych potrzeb jej członków.  
• W rodzinie pojawia się przestępczość jednego z jej członków. Sytuacja zagraża bezpieczeństwu rodziny poprzez narażanie jej na dyskomfort psychiczny, na rozdzielnie, może przyczyniać się do kryzysu związanego z wartościami oraz zaburzać relacje w rodzinie poprzez oczekiwanie lojalności, tworzenie się tajemnic czy sojuszy.  
• Przemoc. Przemoc najczęściej kojarzy się nam z tą fizyczną, nie mniejszym złem jest przemoc psychiczna czy ekonomiczna. Przemoc fizyczna może zostać przekazana na kolejne pokolenia jako modelowanie radzenia sobie z sytuacjami życiowymi. Zaburza doświadczenia emocjonalne i wpływa na budowanie relacji w przyszłości. Przemoc psychiczna godzi w samoocenę, uczy często zachowań nieadaptacyjnych, jak stawianie innych i ich dobra przed swoim. Może pozastawiać piętno związane z byciem poniżanym, unieważnianym. Przemoc ekonomiczna zazwyczaj przyczynia się do rozwinięcia się poczucia zależności, współuzależnienia od osoby zarządzającej finansami. Może odbierać sprawczość, budzić bezradność i bezsilność. 
• Uzależnienie jednego z członków rodziny w zależności od tego, który z członków rodziny tego doświadcza, może powodować koncentrowanie się życia wokół problemu lub prób niwelowania problemu – nie zawsze w sposób bezpieczny, adaptacyjny dla jej członków. Budować rodzinne sojusze i zaburzać więzi pomiędzy członkami rodziny. Może również wpływać na poczucie bezpieczeństwa i poziom sprawowanej opieki, jeśli uzależnienie dotyczy któregoś z rodziców. 
• Niewydolność wychowawcza rodziców — opiekunów to stan związany z brakiem umiejętności, z brakiem świadomości lub niechęcią do tego, co rozumiane jest jako stwarzanie bezpiecznych warunków do rozwoju dzieci. Żadna skrajność nie jest dobra. Tak więc zarówno skrajna nadopiekuńczość i blokowanie dziecka w poznawaniu świata i budowania relacji będzie odnosiła się do niewydolności, jak  również brak uwagi, porzucanie dziecka bez opieki, brak zainteresowania. Żaden rodzic nie rodzi się z kompetencjami wychowawczymi i jest to zrozumiałe, że nabywa je w toku opieki nad dzieckiem i uczenia się z książek, kursów, od starszych pokoleń. To, że nie jest to kompetencja wrodzona, nie zwalnia rodziców z odpowiedzialności nabycia jej, jeśli zdecydowali się powołać do życia członka rodziny. 
• Niski poziom kompetencji społecznych wpływający na realizowanie życiowych celi. W obszarze kompetencji społecznych mieszczą się (m.in.) takie umiejętności jak – budowanie i podtrzymywanie relacji, które tworzą sieć wsparcia. Umiejętności: odraczania nagrody, mobilizacji do działania, zarządzania emocjami, również w sytuacjach rodzących napięcie, wytrwania w działaniu, odpowiedzialność.  
• Rodzina doświadcza kryzysu – w tym pojęciu mieści się bardzo wiele i różne fakty i wydarzenia z życia są w ten sposób opisywane. Między innymi są to sytuacje zagrożenia zdrowia lub życia członka lub członków rodziny, konflikty wewnątrz rodzinne, utrata wartości czy migracje zarobkowe.  

Oczywiście wymienione obszary nie wyczerpują tematu. Nie mniej starałam się wybrać takie, które pokazują, jak szeroki jest to temat, że dotyczy różnych sfer i obszarów — od umiejętności po kwestie materialne. Świadomość tego, co mieści się w tej definicji to jedno, inną stroną tematu są konsekwencje dla członków rodziny wynikające z takiego doświadczenia. Wśród konsekwencji, wynikających z pojawienia się dysfunkcji w rodzinie można wyróżnić: 

• Zaprzeczanie istniejącym problemom – w wyniku chronienia tajemnic rodzinnych, bezpieczeństwa członków rodzinnych lub powielania schematu nieszukania pomocy, może wytworzyć się mechanizm zaprzeczania, umniejszania i ignorowania problemów, który staje się (jakby) naturalnym elementem życia. Przez co własny dyskomfort również jest podważany lub ignorowany.  
• W zależności od reakcji dorosłych osób znaczących na pojawienie się problemu w rodzinie może lub nie ugruntować się poczucie wstydu, za kogoś, za sytuacje. Nie mając związku z daną osobą, jej zachowaniem, czy działaniem. Jeśli tak się stanie, pojawia się częste przeżywanie wstydu za innych, przejmowanie za nich odpowiedzialności i obarczanie siebie. 
• Zaburzenie ról rodzinnych pojawia się, kiedy w wyniku dysfunkcji lub problemu członkowie rodziny zamieniają się rolami. Zazwyczaj są to różne formy parentyfikacji – użycie dziecka jako powiernika i przyjaciela (dzieci nie są na to gotowe i nie jest to ich rola), przerzucanie odpowiedzialności na dziecko za zadania dorosłych (opiekę nad sobą lub rodzicem, wychowanie, zapewnianie podstawowych potrzeb jak jedzenie/ubranie/miejsce i narzędzia do nauki, oczekiwanie od dziecka brania odpowiedzialności na poziomie dorosłego i takie jej rozliczanie, opieka nad innymi członkami rodziny). Zaburzenie ról zaburza rozwój tożsamości i choć rozwija wiele przydatnych kompetencji, silnie obciąża i zaburza sferę emocjonalną, w której mieszają się takie uczucia jak miłość do rodzica, złość, lęk przed zawiedzeniem, poczucie winy, poczucie straty wynikające z niemożliwości realizowania potrzeb dziecięcych, które często nie mają przestrzeni na zaistnienie. Mogą lub nie ujawniać się jako wewnętrzne konflikty w dorosłości. 
• Zaburzone granice i szkodliwe lojalności — w rodzinie z problemem mogą pojawić się trudności, wynikające z konieczności podejmowania trudnych decyzji takich jak: obrona przed jednym z członków rodzinny; reagowanie na przemoc czy uzależnienie; uczucia względem rodzica, który dokonuje przestępstwa — szereg tego typu doświadczeń ma prawo zaburzać sferę emocjonalną wytwarzać szkodliwe przekonania. W konsekwencji mogą pojawić się trudności w kształtowaniu się tożsamości i moralności, czy podatność na przekraczanie granic przez innych, jeśli sytuacje, decyzje nie były dziecku wyjaśniane lub gdy były realizowane nadużycia względem rodziny – oczekiwanie dochowywania sekretów, podważanie potrzeb innych członków rodziny, wymuszanie działań niezgodnych z rolą lub pomimo odmowy czy niechęci.  
• Utrwalenie się szkodliwych wzorców komunikacji — doświadczając od najbliższych karania ciszą, będąc świadkami agresywnych kłótni, może wytworzyć się przekonanie, że jest to właściwy i akceptowalny sposób komunikacji, przez to trudniej będzie na niego zareagować stawianiem granic w dorosłym życiu lub może zostać przeniesiony jako własny do dorosłego życia. 
• Tworzenie iluzji przez skupianie na pobocznych wątkach; Zdarza się, że gdy w rodzinie pojawia się problem, sposobem radzenia sobie z nim staje się przerzucanie uwagi na inne wątki — jednocześnie ignorowanie problemu. Nie zmienia to kosztu emocjonalnego, który ponoszą jej członkowie. Wytwarza się częściowe poczucie sprawstwa, jednocześnie odwracanie uwagi sprawia, że nie uzyskuje się pomocy, wsparcia, problem ma szanse narastać. Brak wzięcia odpowiedzialności może również nasilić dodatkowe trudne emocje. Doświadczenie życia w takim mechanizmie może prowadzić do silnego umocnienia się mechanizmu zaprzeczania czy iluzji, odsuwania i ignorowania problemu. Odsuwania od siebie reagowania bezpośrednio na sytuacje. W rezultacie może powodować to powielanie schematów rodzinnych czy osadzenie się na długi czas w problemie, który się pojawi.  

Niestety rodzinne problemy i dysfunkcje niosą ze sobą szereg konsekwencji, jednak ważne jest, by pamiętać, że one MOGĄ, ale NIE muszą się przełożyć na dorosłe życie. Zabezpieczać przed nimi mogą inne znaczące bezpieczne relacje – z nauczycielem, innym członkiem rodziny. Jednocześnie pojawienie się konsekwencji z nich wynikających nie jest wyrokiem. Jako dzieci nie ma się często wyboru lub jest on bardzo okrojony, jako dorośli nasza sytuacja się zmienia. Możemy podjąć wyzwanie i wysiłek związany z pracą nad tym, co nam przeszkadza, jednocześnie nie unieważniając swojej przeszłości, która wytwarza w nas również zasoby, z których warto korzysta.